Τι είναι τα φυτοφάρμακα:
Αναπτύχθηκαν τα τελευταία εξήντα περίπου χρόνια. Το 1942 ο Ελβετός Muller ανακαλύπτει το DDT, ενώ το 1946 τα εργαστήρια της εταιρίας φαρμάκων BAYER κατασκευάζουν το παραθείο.
Τα φυτοφάρμακα χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες:
- Ζιζανιοκτόνα : Αυτά καταστρέφουν τα αγριόχορτα που αναπτύσσονται στις καλλιέργειες και «πνίγουν» τα καλλιεργημένα φυτά.
- Εντομοκτόνα : Αυτά καταστρέφουν τα έντομα που κατατρώνε τα διάφορα μέρη των φυτών, χωρίς να βλάπτουν τα ίδια.
- Παρασιτοκτόνα ή Μυκητοκτόνα : Αυτά καταστρέφουν τα ζωικά ή φυτικά παράσιτα που ζουν στα φυτά και τρέφονται εις βάρος τους.
Πίνακας 1.
Κατηγορίες φυτοφαρμάκων Ομάδα Σκεύασμα
Χλωριωμένοι υδρογονάνθρακες (Ε) DDT, lindane, endosulfan Οργανοφωσφορικοί εστέρες (Ε) malathion, dimethoate, chlorpyrifos
Καρβαμιδικά (Ε) carbaryl, aldicarb
Συνθετικές πυρεθρίνες (Ε) permethrin, deltamethrine, fenvalerate
Τριαζίνες (Ζ) atrazine
Δινιτροανιλίνες (Ζ) trifluralin
Καρβαμιδικά (Μ) propamocarb
Ε=Εντομοκτόνο, Ζ=Ζιζανιοκτόνο, Μ=Μυκητοκτόνο
Πίνακας 2.
Φυτοφάρμακα με ενδείξεις δράσης παρεμποδιστών ενδοκρινικού συστήματος
2,4 D Carbaryl Maneb
2,4,5 T Dicofol Methomyl
Alachlor Dieldrin Parathion
Aldicarb DDT και μεταβολίτες Συνθετικές πυρεθρίνες
Atrazine Endosulfan Triflurilan
Benomyl Lindane Zineb
ß-HCH Mancozeb
Κίνδυνοι που συνδέονται με τα φυτοφάρμακα
Οι κίνδυνοι που συνδέονται με τα φυτοφάρμακα δεν είναι πλήρως γνωστοί και για πολλά από αυτά δεν έχουν μελετηθεί οι μακροχρόνιες επιπτώσεις στην υγεία, όπως βλάβη στο γενετικό υλικό, το νευρικό, το ενδοκρινικό, το ανοσοποιητικό σύστημα. Επίσης δεν είναι γνωστά ποια είναι τα αθροιστικά αποτελέσματα της δράσης πολλών διαφορετικών ουσιών στον ανθρώπινο οργανισμό. Η γνώση της επίδρασης των φυτοφαρμάκων στον άνθρωπο προέρχονται κυρίως από μελέτες σε πειραματόζωα, από μελέτες σειρών ανθρώπινων κυττάρων στο εργαστήριο (in vitro) και από επιδημιολογικές μελέτες.
Τα παιδιά, σε σχέση με τους ενήλικες, και ανάλογα με την ηλικία, απορροφούν μεγαλύτερες συγκεντρώσεις φυτοφαρμάκων ανά μονάδα σωματικού βάρους μέσω της εισπνοής, κατάποσης και επαφής με το δέρμα. Οι θερμίδες που παίρνουν τα παιδιά είναι κατά μονάδα βάρους 2,5 φορές περισσότερες, ο εισπνεόμενος αέρας 2 φορές, η έκθεση του δέρματος 2,5 φορές μεγαλύτερη. Οι χημικές ουσίες είναι μέχρι 10 φορές περισσότερο τοξικές σε παιδιά εξαρτώμενες από το σωματικό βάρος.
Στα παιδιά παρατηρείται ανωριμότητα μεταβολικών οδών, μειωμένος βιομετασχηματισμός και απομάκρυνση τοξικών ουσιών π.χ. τα νεογέννητα έχουν μειωμένο επίπεδο παραοξονάσης-1, η οποία διασπά τα οργανοφωσφορικά εντομοκτόνα. Η νεφρική λειτουργία δεν είναι πλήρως αναπτυγμένη. Επειδή οι νεφροί στο νεογέννητο είναι ανώριμοι συγκρινόμενοι με τους νεφρούς των ενηλίκων είναι περισσότερο δύσκολο για τα βρέφη να απομακρύνουν τοξικά προϊόντα. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε μεγαλύτερη συσσώρευση αυξάνοντας έτσι την ευπάθειά τους.
Τα παιδιά είναι εξαιρετικά τρωτά σε κατηγορίες συνθετικών φυτοφαρμάκων που μιμούνται τις φυσιολογικές ορμόνες ή τα ένζυμα.
Ο ταχύς πολλαπλασιασμός των κυττάρων κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας αυξάνει την πιθανότητα κυτταρικών μεταλλάξεων, που μπορεί να οδηγήσουν αργότερα σε καρκίνους.
Τα παιδιά έχουν μια μακριά διάρκεια ζωής, ώστε έχουν αρκετό χρόνο μπροστά τους για να εκδηλώσουν μακροχρόνιες επιπτώσεις από χημικές ουσίες.
Επίδραση φυτοφαρμάκων σε όργανα και συστήματα
Ενδοκρινικό σύστημα: Οι αναπτυσσόμενοι οργανισμοί έχουν αυξημένη ευαισθησία στη δράση χημικών ουσιών που διαταράσσουν το ενδοκρινικό σύστημα επειδή οι διαφοροποιούμενοι ιστοί είναι πιο ευπαθείς σε αλλαγές στα επίπεδα των ορμονών. Τα φυτοφάρμακα (Πίνακας 1) είναι παράγοντες που φαίνεται να επηρεάζουν το ενδοκρινικό σύστημα. Μπορούν να δεσμεύσουν υποδοχείς ορμονών φύλου, να τους ενεργοποιήσουν και έτσι να οδηγήσουν σε αντιδράσεις παρόμοιες με αυτές ενδογενών οιστρογόνων και ανδρογόνων. Μπορούν επίσης να συνδεθούν με υποδοχείς ορμονών χωρίς την ενεργοποίησή τους εμποδίζοντας έτσι τη σύνδεση των ενδογενών ορμονών, οι οποίες επομένως παραμένουν ανενεργές. Πέρα από τέτοιες άμεσες δράσεις μέσω υποδοχέων είναι δυνατές έμμεσες (αντι)οιστρογονικές και (αντι)ανδρογονικές αντιδράσεις.
Αυτές περιλαμβάνουν αλλαγές στη συγκέντρωση των ορμονικών υποδοχέων στα όργανα στόχους, παρέμβαση στη βιοσύνθεση ορμονών στους ενδοκρινείς αδένες, ή επίδραση στο βιομετασχηματισμό στο ήπαρ. Επιπλέον, μπορεί να επηρεασθεί η σύνδεση των ορμονών με πρωτεΐνες στο πλάσμα του αίματος καθώς επίσης και η δραστηριότητα της υπόφυσης και του υποθαλάμου. Ένα μειονέκτημα των αποτελεσμάτων των ερευνών είναι ότι έχουν γίνει κυρίως σε πειραματόζωα ή σε κυτταροκαλλιέργειες. Αυτές οι μελέτες συχνά δίνουν τις πρώτες ενδείξεις των εν δυνάμει επιδράσεων των φυτοφαρμάκων στην αναπαραγωγή αλλά είναι δύσκολο να επεκτείνει κανένας τα αποτελέσματα αυτά στον άνθρωπο. Επιδημιολογικές μελέτες οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι έκθεση σε φυτοφάρμακα μπορεί να συνδέεται με διαταραχές του κύκλου, μειωμένη γονιμότητα, αυτόματη αποβολή, θνησιγενή έμβρυα και αναπτυξιακές ανωμαλίες. Ως προς την αναπαραγωγή, ευρήματα έχουν δείξει ότι επαγγελματική έκθεση γυναικών σε φυτοφάρμακα μπορεί να προκαλέσει ενδομήτριο καθυστέρηση ανάπτυξης και μπορεί να αυξήσει τον κίνδυνο να γεννηθούν παιδιά με συγγενείς ανωμαλίες, όπως ανωμαλίες άκρων, νευρικού και μυοσκελετικού συστήματος, υποσπαδία, κρυψορχία, καρδιαγγειακές ανωμαλίες, λυκόστομα και άλλες πολλαπλές και ειδικές ανωμαλίες.
Νευρικό σύστημα: Πολλές από τις κύριες ομάδες φυτοφαρμάκων είναι νευροτοξικές ουσίες.Αποτελέσματα μακροχρόνιας έκθεσης σε φυτοφάρμακα περιλαμβάνουν διαταραχές μνήμης και συγκέντρωσης, προσανατολισμού, κατάθλιψη, ευερεθιστότητα, σύγχυση, κεφαλαλγία, διαταραχές λόγου, εφιάλτες, υπνοβασία κ.τ.λ. Οι μικρές δόσεις νευροτοξινών μπορούν να διαταράξουν δραστικά τη διαδικασία μάθησης στα παιδιά. Επίδραση στην ανάπτυξη του νευρικού συστήματος διαπιστώθηκε σε παιδιά προσχολικής ηλικίας, που πιθανόν προκλήθηκε μετά από έκθεση κατά την ενδομήτρια ζωή ή κατά την πρώτη παιδική ηλικία. Μια άλλη μελέτη βρήκε σημαντικά μεγαλύτερη αναλογία παιδιών, που είχαν εκτεθεί σε εναέριους ψεκασμούς, με διανοητικά και συναισθηματικά προβλήματα, σε σχέση με μη εκτεθέντα. Σε μια εργασία εκτίθεται μια δυσμενής σχέση προγεννητικής έκθεσης σε οργανοφωσφορικό φυτοφάρμακο, όπως μετριέται από DAPs (dialkylphosphates), με την πνευματική ανάπτυξη και κυρίαρχα αναπτυξιακά προβλήματα στην ηλικία των 24 μηνών. Αυτή η μελέτη είναι μια από τις πρώτες που εξετάζει τις σχέσεις προγεννητικής και μεταγεννητικής έκθεσης σε οργανοφωσφορικά στην πρώιμη νευρωνική ανάπτυξη.
Ανοσοποιητικό: Ο Whalen παρουσίασε κυτταροτοξικά αποτελέσματα του ζιζανιοκτόνου τριαζίνη και καρβαμιδικών εντομοκτόνων στα φυσικά κυτταροκτόνα κύτταρα. Απαιτούνται όμως περισσότερες μελέτες in vitro για να καθορισθεί αν μερικές κατηγορίες φυτοφαρμάκων είναι περισσότερο τοξικές στο γενετικό και ανοσοποιητικό σύστημα των ανθρώπων και ειδικότερα σε ποια κύτταρα και συστατικά του ανοσοποιητικού συστήματος επιδρούν.
Αναπνευστικό: Σε μελέτη με ενήλικες αγρότες και εργάτες ψεκασμών διαπιστώθηκαν αναπνευστικά προβλήματα, όπως συριγμός ή γρυπώδης συνδρομή κατόπιν έκθεσης σε εντομοκτόνα και ζιζανιοκτόνα. Επίσης βρογχικό άσθμα συσχετίσθηκε με καρβαμιδικά εντομοκτόνα
Δέρμα: Φυτοφάρμακα είναι γνωστό επίσης να προκαλούν δερματίτιδες με σπουδαιότερη τη δερματίτιδα εξ επαφής είτε ερεθιστική είτε αλλεργική.
Οι δυσμενείς επιδράσεις που δεν είναι θανατηφόρες δημιουργούν μελλοντικούς κινδύνους για το ίδιο το άτομο και τις επόμενες γενιές. Ενδομήτρια καθυστέρηση ανάπτυξης βρέθηκε να αυξάνει την ευαισθησία αργότερα στη ζωή για υπέρταση, διαβήτη τύπου 2, καρδιακή νόσο, καρκίνο του μαστού και του προστάτη. Άνδρες με ανωμαλίες κατά τη γέννηση έχουν διπλάσια πιθανότητα να γεννήσουν παιδιά με ανωμαλίες.
Φυτοφάρμακα και καρκίνοι
Τα φυτοφάρμακα μπορούν έμμεσα να συμβάλουν σε κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου είτε δρώντας ως προωθητές ή ενεργοποιητές ή μέσω παραγόντων που επηρεάζουν διάφορους μηχανισμούς άμυνας με την πρόκληση σχηματισμού καρκινογόνων μεταβολιτών. Π.χ φυτοφάρμακα (endosulfan, DDT, ατραζίνη) αλλάζουν την αναλογία κακών/καλών μεταβολιτών της οιστραδιόλης, όπως την 16α υδροξυεστρόνη (ογκογόνος) προς την 2 υδροξυεστρόνη (μη τοξική).
Σε αρκετές μελέτες διαπιστώθηκε σχέση μεταξύ έκθεσης σε φυτοφάρμακα και συμπαγών όγκων, όπως όγκοι εγκεφάλου, νεφρών, παγκρέατος, νευροβλάστωμα, σάρκωμα. Αυξημένη συχνότητα καρκίνου των νεφρών συνδέθηκε με γονική έκθεση κατά τη γεωργική απασχόληση. Σημειώθηκε επίσης αυξημένη συχνότητα όγκων του εγκεφάλου (έκθεση σε φυτοφάρμακα στο σπίτι, σε αγροτική απασχόληση, σε επαγγελματική έκθεση).
Αρκετές μελέτες εμπλέκουν φυτοφάρμακα ως αιτία αιματολογικών καρκίνων σε παιδιά (παιδικό λέμφωμα non-Hodgkin, λευχαιμία). Από 27 μελέτες, οι 23 παρουσίασαν συσχετίσεις μεταξύ έκθεσης σε φυτοφάρμακα και λεμφώματος non-Hodgkin, πολλές από τις οποίες ήταν στατιστικά σημαντικές. Μια μελέτη έδειξε μητρική έκθεση σε φυτοφάρμακα και αυξημένη συχνότητα παιδικής λευχαιμίας.
Χρήση ζιζανιοκτόνων (κυρίως 2,4 D) κατά την εγκυμοσύνη και μετά τη γέννηση συσχετίστηκαν με αυξημένη συχνότητα λευχαιμίας.
Προς το παρόν περισσότερες από 400 χημικές ουσίες χρησιμοποιούνται τακτικά στη συμβατική γεωργία ως βιοκτόνα για την αντιμετώπιση εντόμων και ζιζανίων. Σύμφωνα με το FDA (Οργανισμός Τροφίμων και Φαρμάκων των ΗΠΑ) τα μισά προϊόντα που ελέγχονται στα καταστήματα τροφίμων περιλαμβάνουν μετρήσιμα επίπεδα φυτοφαρμάκων. Εργαστηριακές δοκιμές σε 8 παιδικές τροφές απεκάλυψαν την παρουσία υπολειμμάτων 18 φυτοφαρμάκων μεταξύ των οποίων τρία καρκινογόνα.
Κίνδυνοι από τα φυτοφάρμακα για το περιβάλλον
Η έκπλυση των φυτοφαρμάκων από τα εδάφη και η μετακίνησή τους στον υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα αποτελεί ένα σοβαρό κίνδυνο ρύπανσης των υπογείων υδάτων. Ειδικά μάλιστα τα ψάρια, μπορούν να δεχτούν μεγάλες ποσότητες φυτοφαρμάκων, τόσο από την τροφική αλυσίδα όσο και από το νερό που περνάει μέσα από τα βράγχιά τους.λλωστε, από όλα τα έντομα που υπάρχουν μόνο ένα ποσοστό περίπου 5% χαρακτηρίζονται ως εχθροί για τις ανθρώπινες καλλιέργειες. Επιπλέον, η εκτεταμένη χρήση των φυτοπροστατευτικών μέσων έχει προκαλέσει στις Η.Π.Α. το θάνατο σε τουλάχιστον 94 είδη πουλιών.
Στην Ελλάδα τα υπολείμματα φυτοφαρμάκων στα επιφανειακά νερά έχουν εντοπιστεί σαν πρόβλημα ήδη από την δεκαετία του 40, και, ενώ οι κύριες ανησυχίες κατά τη δεκαετία του ’70 αφορούσαν τις οργανοχλωριομένες ενώσεις, σήμερα είναι εκατοντάδες οι ενώσεις που ανιχνεύονται στα επιφανειακά νερά (Albanis et al 1998). Διάφορες έρευνες έχουν δείξει ότι η συνολική ποσότητα φυτοφαρμάκων που χρησιμοποιείται στον κάμπο της Θεσσαλονίκης αντιπροσωπεύει περίπου το 7% της συνολικής κατανάλωσης στη χώρα (Albanis 1990).
Φυτοφάρμακα και άλλες οργανικές ενώσεις μπορούν επίσης να μεταφερθούν μέσω της ατμόσφαιρας σε μεγάλες αποστάσεις και να μολύνουν υδάτινες κι εδαφικές επιφάνειες σε άλλες περιοχές. Μια μεγάλη ποικιλία υπολειμμάτων γεωργικών φαρμάκων βρέθηκαν διαλυμένα στο νερό της βροχής τόσο των αγροτικών όσο και των αστικών περιοχών της λεκάνης του Αλιάκμονα (Albanis et.al. 1998).
Ένα σημαντικό ποσοστό του προβλήματος της ρύπανσης των υπογείων νερών οφείλεται σε καθημερινές δραστηριότητες των γεωργών όπως το γέμισμα και ξέπλυμα των ψεκαστικών μηχανημάτων δίπλα στις γεωτρήσεις παροχής νερού, η απόρριψη στην ύπαιθρο των συσκευασιών από τα λιπάσματα και τα φυτοφάρμακα.
Η κατάσταση της Ελλάδας
Έχουν περάσει λίγα χρόνια από την είσοδο της Ελλάδας στην τότε ΕΟΚ. Η κυβέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου έχει διαδοχικές συσκέψεις με τους εταίρους μας αλλά και με τους αγρότες. Το σύνθημα προς τους αγρότες είναι ένα: «Αυξήστε την παραγωγή, για να πάρουμε περισσότερα χρήματα». Είναι η περίοδος που εισρέουν στη χώρα μας τεράστια ποσά από τα λεγόμενα «πακέτα Ντελόρ» και οι αγρότες μπαίνουν στο παιχνίδι των επιδοτήσεων.
Απρίλιος 2006: Η σπορά στα χωράφια λίγο έξω από τη Θεσσαλονίκη έχει τελειώσει. Δίπλα στα χωράφια, κλιμάκια γεοπόνων εντοπίζουν χρησιμοποιημένα φυτοφάρμακα με ξένες ετικέτες. «Ηχρήση παράνομων φυτοφαρμάκων είναι ένα σύνηθες φαινόμενο που έχει συνέπειες όχι μόνο στην υγεία αλλά και στις εξαγωγές», σημειώνει σε ανοιχτή επιστολή που έστειλε ο κ. Θανάσης Παπαποστόλου, πρόεδρος του συλλόγου επαγγελματιών γεωπόνων Θεσ/νίκης-Κιλκίς-Χαλκιδικής. «Έχουμε ενημερώσει όλες τις αρμόδιες αρχές για αυτό το θέμα», καταλήγει ο κ. Παπαποστόλου.
Η χρήση παράνομων φυτοφαρμάκων, εισαγόμενων από Βουλγαρία, Ρουμανία και Τουρκία είναι κοινό μυστικό μεταξύ των αγροτών εδώ και πολλά χρονιά. «Οι συνέπειες από τη χρήση αυτών των φυτοφαρμάκων φαίνονται στο πιάτο μας», δηλώνει ο κ. Νικολαΐδης, πρόεδρος του συλλόγου γεωπόνων Μακεδονίας-Θράκης. Σε έρευνα που πραγματοποίησε το Πάντειο Πανεπιστήμιο στο λεγόμενο «καλάθι της νοικοκυράς» τα ευρήματα ήταν αν μη τι άλλο ανησυχητικά. Βρέθηκαν υπολείματα φυτοφαρμάκων πάνω από τρεις φορές από το επιτρεπόμενο επίπεδο. «Αυτά τα προϊόντα καταλήγουν στην αγορά και τα καταναλώνουν μικρά παιδιά» εξηγεί ο κ. Νικολαΐδης και συνεχίζει «είχαμε 2% αύξηση εμφάνισης καρκίνου σε παιδιά πανελληνίως εξαιτίας των φυτοφαρμάκων».
Τα παράνομα φυτοφάρμακα, ωστόσο, οδηγούν και σε διπλωματικά επεισόδια. Η Γερμανία αλλά και η Ρωσία επέστρεψαν πίσω στην Ελλάδα χιλιάδες τόνους οπωροκηπευτικών μετά από υγειονομικό έλεγχο.
«Όλα αυτά συμβαίνουν γιατί τα λεφτά της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι πολλά», ισχυρίζεται ο κ. Θωμάς Ζαρκαλκάς, αγρότης στα Κύμινα. Για να πάρουν τις επιδοτήσεις οι αγρότες πρέπει η παραγωγή τους να είναι κατά πολύ περισσότερη από ό,τι μπορεί το χωράφι να παραγάγει με φυσικό τρόπο. Η μόνη λύση είναι τα δυνατά φυτοφάρμακα, τα οποία μπορούν να προμηθευτούν σε συγκεκριμένα μαγαζιά και σε χαμηλή τιμή φυσικά. Οι ίδιοι οι αγρότες όμως φαίνεται να αγνοούν τους κινδύνους που ελλοχεύουν από τη χρήση των παράνομων φυτοφαρμάκων.
