«Αυτό που προκαλεί εντύπωση, είναι αφ’ ενός ότι κάποιες από αυτές τις ουσίες είναι απαγορευμένες σε ανεπτυγμένες χώρες, ενώ στην Ελλάδα κυκλοφορούν κι αφετέρου η συνέργεια των δημοσιογράφων στην όλη συγκάλυψη του θέματος, που ενώ θα έπρεπε να τονίζουν νυχθημερόν ποια προϊόντα είναι αυτά και ποιες εταιρίες τα παράγουν, για να αποφεύγουμε την αγορά τους, μας υπογραμμίζουν απλά κάποια Ε που είναι λιγότερο ασφαλή για την υγεία.»
Μεγάλη ποικιλία γλυκαντικών ουσιών, που αντικαθιστούν πλήρως ή μερικώς τη ζάχαρη, σε πολλά προϊόντα και τρόφιμα για ανθρώπους με ειδικές διαιτητικές ανάγκες, χρησιμοποιούνται ευρέως σήμερα. Οι εν λόγω ουσίες δεν προκαλούν τερηδόνα στα δόντια, χρησιμοποιούνται για να γλυκάνουν προϊόντα, όπως φάρμακα, οδοντόπαστες, κλπ ενώ ορισμένες χρησιμοποιούνται ακόμα και στην Τεχνολογία Τροφίμων, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τις πολυόλες που μπορούν να διατηρήσουν την υγρασία σε τρόφιμα όπως κέικ και κουλούρια.
Τα γλυκαντικά διακρίνονται σε δύο υποομάδες: Τα ογκώδη (bulk sweeteners) των οποίων η γλυκύτητά είναι παρόμοια με αυτή της ζάχαρης, έχουν ίση ή μικρότερη θερμιδική αξία με τη ζάχαρη και περιλαμβάνουν τα: μαννιτόλη, σορβιτόλη, ξυλιτόλη, λακτιτόλη, και μαλτιτόλη. Τα έντονα γλυκαντικά (intense sweeteners) των οποίων η γλυκύτητα είναι κατά πολύ μεγαλύτερη (30- 3.000 φορές) από αυτή της ζάχαρης και γι’ αυτό προστίθενται σε πολύ μικρές ποσότητες στα τρόφιμα και δεν προσθέτουν στη θερμική αξία του τροφίμου. Αυτά περιλαμβάνουν τα: ακετοσουλφαμικό κάλιο, ασπαρτάμη, θαυματίνη, σακχαρίνη και τα άλατά της με νάτριο, κάλιο και ασβέστιο, τη νεοεσπεριδίνη και το κυκλαμικό οξύ και τα άλατά του με νάτριο και ασβέστιο.
Εντούτοις, αυτό που προκαλεί εντύπωση, είναι αφ’ ενός ότι κάποιες από αυτές τις ουσίες είναι απαγορευμένες σε ανεπτυγμένες χώρες, ενώ στην Ελλάδα κυκλοφορούν κι αφετέρου η συνέργεια των δημοσιογράφων στην όλη συγκάλυψη του θέματος, που ενώ θα έπρεπε να τονίζουν νυχθημερόν ποια προϊόντα είναι αυτά και ποιες εταιρίες τα παράγουν, για να αποφεύγουμε την αγορά τους, μας υπογραμμίζουν απλά κάποια Ε που είναι λιγότερο ασφαλή για την υγεία.
Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, το κυκλαμικό οξύ είναι γνωστό ως πρόσθετο με τον αριθμό E952 και πρόκειται για το κυκλοεξασουλφαμικό οξύ, το οποίο προέρχεται από κυκλοεξυλαμίνη που αντιδρά είτε με σουλφαμικό οξύ είτε με τριοξείδιο του θείου. Είναι 30-50 φορές πιο γλυκό από τη ζάχαρη, άρα λιγότερο ισχυρό γλυκαντικό. Είναι επίσης λιγότερο ακριβό από τα περισσότερα γλυκαντικά και σταθερό υπό θέρμανση. Αυτό και τα άλατά του με νάτριο ή ασβέστιο, έχουν εγκριθεί ως γλυκαντική ουσία σε περισσότερες από 55 χώρες και, καθώς παραμένουν απαγορευμένα στην Αμερική και την Αγγλία, παρουσιάζονται συχνά φαινόμενα όπου ένα προϊόν έχει διαφορετική σύσταση από χώρα σε χώρα, ενώ χρησιμοποιούνται ευρέως σε προϊόντα όπως:
Μη αλκοολούχα ποτά (με μειωμένες θερμίδες ή χωρίς πρόσθετα σάκχαρα): αρωματισμένα ποτά με βάση το νερό ή το γάλα και τα παράγωγά του ή/και χυμούς φρούτων.
Επιδόρπια και παρόμοια προϊόντα (με μειωμένες θερμίδες ή χωρίς πρόσθετα σάκχαρα): αρωματισμένα επιδόρπια με βάση το νερό, το γάλα, τα παράγωγά του, χυμούς φρούτων, φρούτα, λαχανικά, αυγά, σιτηρά ή λιπαρές ουσίες.
Είδη ζαχαροπλαστικής (με μειωμένες θερμίδες ή χωρίς πρόσθετα σάκχαρα): γλυκίσματα με βάση κακάο ή ξηρούς καρπούς ή άμυλο, πολτοί για άλειμμα με βάση το κακάο, γάλα, ξηρούς καρπούς ή λιπαρές ουσίες, φρούτα σε κονσέρβες ή γυάλινα δοχεία, κομπόστες, ζελέ μαρμελάδες και γλυκά κουταλιού, τσίχλες, ζαχαρώδη μικροπροϊόντα που δροσίζουν την αναπνοή και εκλεκτά αρτοσκευάσματα προοριζόμενα για ειδική διατροφή.
Το κυκλαμικό οξύ (και τα άλατα του με νάτριο και ασβέστιο) δεν αποτελεί μία νέα γλυκαντική ουσία, καθώς έχει ήδη μία πολυετή ιστορία. Η γλυκύτητά του ανακαλύφθηκε τυχαία το 1937, όταν ο μεταπτυχιακός φοιτητής Michael Sveda, στο Πανεπιστήμιο του Illinois, έριξε κατά λάθος το τσιγάρο του στον εργαστηριακό πάγκο και κατόπιν το επανάφερε στο στόμα του διαπιστώνοντας τη γλυκιά γεύση αυτής της ουσίας. Το δίπλωμα ευρεσιτεχνίας για το κυκλαμικό οξύ αγοράστηκε αρχικά από την εταιρεία χημικών «DuPont», αλλά αργότερα πουλήθηκε στη φαρμακευτική «Abbott Laboratories» που ανέλαβε τις απαραίτητες μελέτες. Έτσι, το 1950 το χρησιμοποίησαν ως συστατικό για να καλύπτει την πικρία ορισμένων φαρμάκων όπως αντιβιοτικά και το 1958 είχε οριστεί στις ΗΠΑ ως γενικά αναγνωρισμένο και ασφαλές, αφού διατίθεντο στο εμπόριο σε μορφή ταμπλέτας για χρήση από τους διαβητικούς και σε υγρή μορφή με την ονομασία «Sucaryl». Το 1966, μια μελέτη ανέφερε ότι ορισμένα εντερικά βακτήρια μπορούσαν να παράγουν δισουλφαμική κυκλοεξυλαμίνη, ένα συστατικό για το οποίο υπήρξε η υποψία κάποιας χρόνιας τοξικότητας σε ζώα, ενώ περαιτέρω έρευνα έδειξε ότι το μίγμα 10:1 κυκλαμικού - ζαχαρίνης μπορούσε να αυξήσει τη συχνότητα του καρκίνου της ουροδόχου κύστης σε αρουραίους, αφού έδειχνε ότι οκτώ στα 240 ποντίκια που τρέφονταν με το παραπάνω μίγμα εμφάνισαν όγκους στην ουροδόχο κύστη. Παράλληλα, άλλες μελέτες για την κυκλοεξυλαμίνη εμπλέκονταν στην πρόκληση ατροφίας των όρχεων σε ποντίκια. Έτσι, τον Οκτώβρη του 1969, η Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων απαγόρευσε την πώλησή του στις ΗΠΑ, και ένα χρόνο αργότερα, και στη Μεγάλη Βρετανία.
Η Abbott Laboratories το 1973, ζήτησε την άρση της απαγόρευσης του κυκλαμικού, αλλά η απάντηση του FDA ήταν αρνητική. Ο επίτροπος Jeri Goyan της Abbott Labs κατέθεσε μία δεύτερη αναφορά, το 1982, αλλά παρά το γεγονός ότι η FDA δήλωσε ότι τα διαθέσιμα στοιχεία δεν αποδεικνύουν το κυκλαμικό οξύ ως καρκινογόνο σε ποντίκια, παρέμεινε απαγορευμένο στα προϊόντα διατροφής στις ΗΠΑ. Η προαναφερθείσα αναφορά είναι ακόμα σε εκκρεμότητα, αν και είναι άγνωστο κατά πόσον αυτό είναι κατόπιν αιτήσεως της Abbott Labs ή επειδή η αναφορά θεωρείται ανεπαρκής από τον FDA.
Ευτυχώς ή δυστυχώς, οι επιπτώσεις του κυκλαμικού οξέος σε πειραματόζωα - ποντίκια και πρωτεύοντα θηλαστικά -είναι πλέον ευρέως διαδεδομένες για τη μη αντιστρεπτή ατροφία των όρχεων, με προφανείς επιπτώσεις στην παραγωγή των σπερματοζωαρίων, τη δημιουργία όγκων τόσο στους όρχεις όσο και στην ουροδόχο κύστη ποντικιών, για βλάβες του νευρικού συστήματος και ημικρανίες. Βέβαια, υπάρχει και αντίλογος ως προς τις καρκινογενέσεις, δεδομένου ότι η μείωση των επίπεδων τεστοστερόνης στα αρσενικά σχετίζεται με μειωμένη συχνότητα εμφάνισης καρκίνου των όρχεων, οπότε θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως ασφαλές για καρκινογένεση βάσει αυτού. Όμως, οι πιθανές αρνητικές επιπτώσεις στην αρσενική αναπαραγωγική ικανότητα μπορεί να είναι έξω από τις αρμοδιότητες των επιτροπών που είναι υπεύθυνες για τον προσδιορισμό της ασφάλειάς του, που βασίζεται μόνο στις αναμενόμενες επιπτώσεις του σχετικά με τα ποσοστά καρκίνου ή το προσδόκιμο ζωής γενικότερα.
Η αξιολόγηση των γλυκαντικών ουσιών είναι ίδια όπως για όλες τις πρόσθετες ουσίες τροφίμων και βασίζεται σε αναθεωρήσεις των διαθέσιμων τοξικολογικών στοιχείων. Από τα διαθέσιμα στοιχεία καθορίζεται ένα ανώτατο όριο μιας πρόσθετης ουσίας που δεν έχει κάποια αποδεδειγμένη τοξική επίδραση. Το «Επίπεδο στο οποίο δεν παρατηρούνται δυσμενείς επιδράσεις» χρησιμοποιείται για να καθορίσει την «Αποδεκτή Ημερήσια Πρόσληψη» ΑΗΠ για κάθε πρόσθετη ουσία τροφίμων. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως για τις πολυόλες, ο νόμος δεν διευκρινίζει ένα ανώτατο όριο (ΑΗΠ «μη διευκρινισμένη»), αλλά ορίζει ότι οι γλυκαντικές αυτές ουσίες πρέπει να χρησιμοποιηθούν σύμφωνα με την «καλή πρακτική από την πλευρά της βιομηχανίας», η οποία μερικές φορές αναφέρεται στις τεχνικές προδιαγραφές ως «quantum satis». Οι βιομηχανίες δεν πρέπει να χρησιμοποιήσουν περισσότερο απ’ όσο απαιτείται για την επίτευξη του σκοπού τους. Προκειμένου λοιπόν να εξασφαλιστεί ότι οι καταναλωτές γνωρίζουν ποια γλυκαντικά έχουν χρησιμοποιηθεί στα διάφορα τρόφιμα, πρέπει να αναγράφονται στην ετικέτα, μαζί με τυχόν επιδράσεις τους – π.χ. για τις πολυόλες πρέπει να αναφέρονται οι καθαρτικές επιδράσεις τους, ή για την ασπαρτάμη ότι είναι βλαβερή για όσους πάσχουν από φαινυλκετονουρία.
Ειδικότερα, οι κανόνες για τη χρήση των παραπάνω καθορίζονται σε συγκεκριμένες Ευρωπαϊκές Οδηγίες για τις Γλυκαντικές Ουσίες. Σύμφωνα με αυτές, τα γλυκαντικά πρέπει να εγκριθούν πριν από τη χρήση τους. Αυτά που χρησιμοποιούνται από τους κατασκευαστές τροφίμων υπόκεινται σε ορισμένους όρους χρησιμοποίησης - δηλαδή, ο νόμος διευκρινίζει σε ποια τρόφιμα και σε ποιες ποσότητες μπορούν να προστεθούν οι επιτρεπόμενες και εγκεκριμένες γλυκαντικές ουσίες. Πιο συγκεκριμένα, λοιπόν, στην Οδηγία 94/35/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για τα γλυκαντικά, ορίζονται ως ανώτατες επιτρεπόμενες δόσεις για το κυκλαμικό οξύ και τα άλατα του με νάτριο και ασβέστιο, ως εξής:
250 mg/kg: σε αρωματισμένα επιδόρπια με μειωμένες θερμίδες ή χωρίς πρόσθετα σάκχαρα με βάση το νερό, ή το γάλα και τα παράγωγά του, ή με χυμούς φρούτων, φρούτα, λαχανικά, αυγά, σιτηρά ή και με λιπαρές ουσίες, σε οπωροσκευάσματα με μειωμένες θερμίδες και σε ποτά που συνίστανται σε μίγμα μπίρας, μηλίτη, αποσταγμάτων ή κρασιού και τέλος σε παγωτά με μειωμένες θερμίδες ή χωρίς πρόσθετα σάκχαρα.
400 mg/l: σε μη αλκοολούχα ποτά (με μειωμένες θερμίδες ή χωρίς πρόσθετα σάκχαρα) αρωματισμένα με βάση το νερό ή το γάλα και τα παράγωγά του ή χυμούς φρούτων, καθώς και παρασκευάσματα για τον έλεγχο του σωματικού βάρους που προορίζονται να αντικαταστήσουν κάποια γεύματα και πλήρη παρασκευάσματα ή συμπληρώματα διατροφής για χρήση υπό ιατρικό έλεγχο.
500 mg/kg: σε είδη ζαχαροπλαστικής όπως γλυκίσματα χωρίς πρόσθετα ζάχαρης, γλυκίσματα με βάση κακάο, ξηρούς καρπούς ή άμυλο, με μειωμένες θερμίδες ή χωρίς πρόσθετα σάκχαρα, σε πολτούς για άλειμμα με βάση κακάο, γάλα, ξηρούς καρπούς ή λιπαρές ουσίες, και σε στερεά διαιτητικά συμπληρώματα.
1000 mg/kg: σε φρούτα σε κονσέρβες ή γυάλινα δοχεία, κομπόστες, ζελέ μαρμελάδες και γλυκά κουταλιού με μειωμένες θερμίδες ή χωρίς πρόσθετα σάκχαρα.
1250 mg/kg: σε συμπληρώματα διατροφής με βάση βιταμίνες ή/και ανόργανα στοιχεία σε σιρόπι ή σε σκευάσματα προς μάσηση.
1500 mg/kg: σε τσίχλες χωρίς πρόσθετα σάκχαρα.
1600 mg/kg: σε εκλεκτά αρτοσκευάσματα προοριζόμενα για ειδική διατροφή.
2500 mg/kg: σε ζαχαρώδη μικροπροϊόντα που δροσίζουν την αναπνοή χωρίς πρόσθετα σάκχαρα.
Τα παραπάνω επανεκτιμήθηκαν πρόσφατα (2002) από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ως προς τη χρήση του κυκλαμικού οξέος και των αλάτων του σε αρωματισμένα ποτά με βάση το νερό, με μειωμένες θερμίδες ή χωρίς πρόσθετα σάκχαρα, όπου η ανώτατη δόση ‘400 mg/l’ αντικαταστάθηκε από δόση ‘350 mg/l’. Σε αρωματισμένα ποτά με βάση το γάλα και παράγωγα προϊόντα ή χυμούς φρούτων με μειωμένες θερμίδες ή χωρίς πρόσθετα σάκχαρα, η ανώτατη δόση ‘400 mg/l’ αντικαταστάθηκε από τη δόση ‘250 mg/l’, διότι πρόσφατες μελέτες για την πρόσληψη κυκλαμικών παραγώγων στη Δανία έδειξαν ότι θα μπορούσε να ξεπερασθεί, κυρίως από παιδιά, η ΑΗΠ κατά την πρόσληψη προϊόντων που περιέχουν κυκλαμικά παράγωγα. Ένα παιδί βάρους 15 κιλών (ή ηλικίας 3 χρόνων περίπου) υπερβαίνει εύκολα την ΑΗΠ κατά την πόση ενός ποτηριού ποτού, που περιέχει κυκλαμικά παράγωγα.
Η Επιτροπή πρότεινε τη μείωση του ορίου μόνον για τα προϊόντα που έχουν ως βάση το νερό, ενώ αφήνει αναλλοίωτη την ανώτατη επιτρεπόμενη δόση για τα ποτά με βάση το γάλα. Όμως, τη στιγμή που τα παιδιά μπορούν να καταναλώσουν αδιάκριτα πότε τη μία πότε την άλλη κατηγορία κατά τη διάρκεια της ημέρας και κατά συνέπεια να υπερβούν πολύ γρήγορα την ΑΗΠ, γεγονός που μπορεί να παρουσιάσει κίνδυνο για την υγεία τους, θα ήταν αδιανόητη η μείωση του ορίου για τη μία από τις δύο κατηγορίες. Εξάλλου, πραγματοποιούνται διαρκώς νέες μελέτες σε επίπεδο κρατών μελών και τα αποτελέσματα παρέχουν νέα δεδομένα που αιτιολογούν νέα πτώση των ορίων.
Με βάση τα συμπεράσματα αυτών των εκτιμήσεων, η επιστημονική επιτροπή πρότεινε συνεπώς να μειωθούν τα όρια των κυκλαμικών παραγώγων που περιέχονται σε ποτά με βάση το νερό και ορισμένα άλλα προϊόντα ζαχαροπλαστικής. Έτσι, στην Οδηγία 2003/115/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου σχετικά με την τροποποίηση της οδηγίας 94/35/ΕΚ για τα γλυκαντικά, η γνωμοδότηση της επιστημονικής επιτροπής τροφίμων για το κυκλαμινικό οξύ και τα μετά νατρίου και ασβεστίου άλατά του, και πρόσφατες μελέτες της πρόσληψης κυκλαμινικών ενώσεων οδηγούν στη μείωση των ανώτατων δόσεων χρήσης τους. Τελικά, στον αριθμό Ε 952 «κυκλαμινικό οξύ και τα μετά νατρίου και ασβεστίου άλατά του» η ανώτατη δόση «400 mg/l» αντικαθίσταται από τη δόση «250 mg/l» για αρωματισμένα ποτά με βάση το νερό, με μειωμένες θερμίδες ή χωρίς πρόσθετα σάκχαρα ή ποτά με βάση το γάλα και τα παράγωγά του ή χυμούς φρούτων, με μειωμένες θερμίδες ή χωρίς πρόσθετα σάκχαρα.
Σύμφωνα με τα παραπάνω, η χρήση του κυκλαμικού οξέος παραμένει απαγορευμένη στις ΗΠΑ και στη Βρετανία, αλλά επιτρέπεται σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, ανάμεσα στις οποίες ανήκει και η Ελλάδα, αλλά μόνο βάσει των Οδηγιών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.
Πέραν τούτου, το μόνο σίγουρο είναι ότι η παρουσία τέτοιων προϊόντων δεν πρέπει να καλύψει σοβαρά προβλήματα της δημόσιας υγείας, όπως είναι η παχυσαρκία, τίθεται πλέον και θέμα διατροφικής και υγειονομικής παιδείας, ως μέσον πρόληψης ορισμένων ασθενειών που μπορεί να συνδέονται με ορισμένα προβλήματα κατανάλωσης ειδών διατροφής. Τέλος, η ορθή ενημέρωση των καταναλωτών μέσω της νομοθεσίας για την επισήμανση πρέπει επίσης να αποτελεί διαρκή μέριμνα του νομοθέτη και θα πρέπει να υπάρχει γενικότερα μία εκστρατεία ενημέρωσης των καταναλωτών για τέτοια θέματα.
Γράφει η Εύα Τσακμάκη, Τεχνολόγος Τροφίμων
