Συγγραφέας:
Θεοδώρα Λιακοπούλου-ΤσιτσιπήΕισαγωγή
Ο ΟΗΕ έχει διακηρύξει ότι η εξασφάλιση τροφής αποτελεί βασικό δικαίωμα του ανθρώπου. Θα πρέπει δηλαδή ο άνθρωπος να έχει πρόσβαση σε επαρκή ποσότητα και ποιότητα τροφής, η οποία θα πρέπει να είναι ασφαλής, υγιεινή και θρεπτική. Το βασικό αυτό δικαίωμα όμως δεν το κατέχει ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Στις αναπτυγμένες χώρες ενώ η επάρκεια τροφής σε ποσότητα είναι ικανοποιητική με δυνατότητα εξαγωγών σε άλλες χώρες υπάρχει σοβαρό έλλειμμα στην ποιότητα. Η πρωτογενής παραγωγή υπόκειται σε σοβαρούς κινδύνους από ανταγωνιστές (έντομα, μύκητες, ζιζάνια, βακτήρια, ιοί) και για την προστασία της απαιτείται η λήψη μέτρων, μεταξύ των οποίων το σπουδαιότερο είναι η χρήση φυτοφαρμάκων. Τα φυτοφάρμακα, όμως, πέραν των επιπτώσεων που έχουν στο οικοσύστημα, επηρεάζουν δυσμενώς την ποιότητα των παραγόμενων προϊόντων, που έχει σχέση με την ασφάλεια και την υγεία του καταναλωτή. Στον Πίνακα 1 δίνονται ορισμένες από τις κύριες κατηγορίες φυτοφαρμάκων.Οι κίνδυνοι που συνδέονται με τα φυτοφάρμακα δεν είναι πλήρως γνωστοί και για πολλά από αυτά δεν έχουν μελετηθεί οι μακροχρόνιες επιπτώσεις στην υγεία, όπως βλάβη στο γενετικό υλικό, το νευρικό, το ενδοκρινικό, το ανοσοποιητικό σύστημα. Επίσης δεν είναι γνωστά ποια είναι τα αθροιστικά αποτελέσματα της δράσης πολλών διαφορετικών ουσιών στον ανθρώπινο οργανισμό. Η γνώση της επίδρασης των φυτοφαρμάκων στον άνθρωπο προέρχονται κυρίως από μελέτες σε πειραματόζωα, από μελέτες σειρών ανθρώπινων κυττάρων στο εργαστήριο (in vitro) και από επιδημιολογικές μελέτες.
Ευαισθησία των παιδιών σε φυτοφάρμακα
Η έκθεση των παιδιών σε φυτοφάρμακα γίνεται μέσω διαφόρων οδών και περιστάσεων. Τα παιδιά μπορούν να εκτεθούν τυχαία μέσω της τροφής, του νερού και του αέρα.
Πίνακας 1. Κατηγορίες φυτοφαρμάκων | |
| Ομάδα | Σκεύασμα |
| Χλωριωμένοι υδρογονάνθρακες (Ε) | DDT, lindane, endosulfan |
| Οργανοφωσφορικοί εστέρες(Ε) | malathion, dimethoate, chlorpyrifos |
| Καρβαμιδικά (Ε) | carbaryl, aldicarb |
| Συνθετικές πυρεθρίνες (Ε) | permethrin, deltamethrine, fenvalerate |
| Τριαζίνες (Ζ) | atrazine |
| Δινιτροανιλίνες (Ζ) | trifluralin |
| Καρβαμιδικά (Μ) | propamocarb |
Ε=Εντομοκτόνο, Ζ=Ζιζανιοκτόνο, Μ=Μυκητοκτόνο | |
Τα παιδιά, σε σχέση με τους ενήλικες, και ανάλογα με την ηλικία, απορροφούν μεγαλύτερες συγκεντρώσεις φυτοφαρμάκων ανά μονάδα σωματικού βάρους μέσω της εισπνοής, κατάποσης και επαφής με το δέρμα. Οι θερμίδες που παίρνουν τα παιδιά είναι κατά μονάδα βάρους 2,5 φορές περισσότερες, ο εισπνεόμενος αέρας 2 φορές, η έκθεση του δέρματος 2,5 φορές μεγαλύτερη. Οι χημικές ουσίες είναι μέχρι 10 φορές περισσότερο τοξικές σε παιδιά εξαρτώμενες από το σωματικό βάρος.
- Τα παιδιά είναι πιθανότερο να έλθουν σε επαφή με ψεκασμένες επιφάνειες (παίζουν στο πάτωμα ή έδαφος).
- Φέρουν τα άπλυτα χέρια στο στόμα ή τρώνε πρόχειρες τροφές με τα χέρια.
- Επειδή πολλά φυτοφάρμακα είναι βαρύτερα από τον αέρα, στο περιβάλλον αναπνοής των παιδιών είναι πιθανό να υπάρχουν υψηλότερες συγκεντρώσεις φυτοφαρμάκων.
- Τα παιδιά μπορεί να μην ξέρουν να διαβάζουν, να μην καταλαβαίνουν ή να μην γνωρίζουν τα προειδοποιητικά σύμβολα κινδύνου.
- Το ανοσοποιητικό σύστημά τους είναι λιγότερο αναπτυγμένο και μπορεί να είναι λιγότερο προστατευτικό.
- Τα παιδιά είναι εξαιρετικά τρωτά σε κατηγορίες συνθετικών φυτοφαρμάκων που μιμούνται τις φυσιολογικές ορμόνες ή τα ένζυμα.
- Ο ταχύς πολλαπλασιασμός των κυττάρων κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας αυξάνει την πιθανότητα κυτταρικών μεταλλάξεων, που μπορεί να οδηγήσουν αργότερα σε καρκίνους.
- Τα παιδιά έχουν μια μακριά διάρκεια ζωής, ώστε έχουν αρκετό χρόνο μπροστά τους για να εκδηλώσουν μακροχρόνιες επιπτώσεις από χημικές ουσίες.
Επίδραση φυτοφαρμάκων σε όργανα και συστήματα
Ενδοκρινικό σύστημα: Οι αναπτυσσόμενοι οργανισμοί έχουν αυξημένη ευαισθησία στη δράση χημικών ουσιών που διαταράσσουν το ενδοκρινικό σύστημα επειδή οι διαφοροποιούμενοι ιστοί είναι πιο ευπαθείς σε αλλαγές στα επίπεδα των ορμονών. Τα φυτοφάρμακα (Πίνακας 1) είναι παράγοντες που φαίνεται να επηρεάζουν το ενδοκρινικό σύστημα. Μπορούν να δεσμεύσουν υποδοχείς ορμονών φύλου, να τους ενεργοποιήσουν και έτσι να οδηγήσουν σε αντιδράσεις παρόμοιες με αυτές ενδογενών οιστρογόνων και ανδρογόνων. Μπορούν επίσης να συνδεθούν με υποδοχείς ορμονών χωρίς την ενεργοποίηση τους εμποδίζοντας έτσι τη σύνδεση των ενδογενών ορμονών, οι οποίες επομένως παραμένουν ανενεργές. Πέρα από τέτοιες άμεσες δράσεις μέσω υποδοχέων είναι δυνατές έμμεσες (αντι)οιστρογονικές και (αντι)ανδρογονικές αντιδράσεις. Αυτές περιλαμβάνουν αλλαγές στη συγκέντρωση των ορμονικών υποδοχέων στα όργανα στόχους, παρέμβαση στη βιοσύνθεση ορμονών στους ενδοκρινείς αδένες, ή επίδραση στο βιομετασχηματισμό στο ήπαρ. Επιπλέον, μπορεί να επηρεασθεί η σύνδεση των ορμονών με πρωτεΐνες στο πλάσμα του αίματος καθώς επίσης και η δραστηριότητα της υπόφυσης και του υποθαλάμου. Ένα μειονέκτημα των αποτελεσμάτων των ερευνών είναι ότι έχουν γίνει κυρίως σε πειραματόζωα ή σε κυτταροκαλλιέργειες. Αυτές οι μελέτες συχνά δίνουν τις πρώτες ενδείξεις των εν δυνάμει επιδράσεων των φυτοφαρμάκων στην αναπαραγωγή αλλά είναι δύσκολο να επεκτείνει κανένας τα αποτελέσματα αυτά στον άνθρωπο. Επιδημιολογικές μελέτες οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι έκθεση σε φυτοφάρμακα μπορεί να συνδέεται με διαταραχές του κύκλου, μειωμένη γονιμότητα, αυτόματη αποβολή, θνησιγενή έμβρυα και αναπτυξιακές ανωμαλίες. Ως προς την αναπαραγωγή ευρήματα έχουν δείξει ότι επαγγελματική έκθεση γυναικών σε φυτοφάρμακα μπορεί να προκαλέσει ενδομήτριο καθυστέρηση ανάπτυξης και μπορεί να αυξήσει τον κίνδυνο να γεννηθούν παιδιά με συγγενείς ανωμαλίες, όπως ανωμαλίες άκρων, νευρικού και μυοσκελετικού συστήματος, υποσπαδία, κρυψορχία, καρδιαγγειακές ανωμαλίες, λυκόστομα και άλλες πολλαπλές και ειδικές ανωμαλίες.Πίνακας 2. Φυτοφάρμακα με ενδείξεις δράσης παρεμποδιστών ενδοκρινικού συστήματος | ||
| 2,4 D | Carbaryl | Maneb |
| 2,4,5 T | Dicofol | Methomyl |
| Alachlor | Dieldrin | Parathion |
| Aldicarb | DDT και μεταβολίτες | Συνθετικές πυρεθρίνες |
| Atrazine | Endosulfan | Triflurilan |
| Benomyl | Lindane | Zineb |
| ß-HCH | Mancozeb | |
Ανοσοποιητικό: Ο Whalen παρουσίασε κυτταροτοξικά αποτελέσματα του ζιζανιοκτόνου τριαζίνη και καρβαμιδικών εντομοκτόνων στα φυσικά κυτταροκτόνα κύτταρα. Απαιτούνται όμως περισσότερες μελέτες in vitro για να καθορισθεί αν μερικές κατηγορίες φυτοφαρμάκων είναι περισσότερο τοξικές στο γενετικό και ανοσοποιητικό σύστημα των ανθρώπων και ειδικότερα σε ποια κύτταρα και συστατικά του ανοσοποιητικού συστήματος επιδρούν.
Αναπνευστικό: Σε μελέτη με ενήλικες αγρότες και εργάτες ψεκασμών διαπιστώθηκαν αναπνευστικά προβλήματα, όπως συριγμός ή γρυπώδης συνδρομή κατόπιν έκθεσης σε εντομοκτόνα και ζιζανιοκτόνα. Επίσης βρογχικό άσθμα συσχετίσθηκε με καρβαμιδικά εντομοκτόνα
Δέρμα: Φυτοφάρμακα είναι γνωστό επίσης να προκαλούν δερματίτιδες με σπουδαιότερη τη δερματίτιδα εξ επαφής είτε ερεθιστική είτε αλλεργική.
Οι δυσμενείς επιδράσεις που δεν είναι θανατηφόρες δημιουργούν μελλοντικούς κινδύνους για το ίδιο το άτομο και τις επόμενες γενιές. Ενδομήτρια καθυστέρηση ανάπτυξης βρέθηκε να αυξάνει την ευαισθησία αργότερα στη ζωή για υπέρταση, διαβήτη τύπου 2, καρδιακή νόσο, καρκίνο του μαστού και του προστάτη. Άνδρες με ανωμαλίες κατά τη γέννηση έχουν διπλάσια πιθανότητα να γεννήσουν παιδιά με ανωμαλίες.
Φυτοφάρμακα και καρκίνοι
Τα φυτοφάρμακα μπορούν έμμεσα να συμβάλουν σε κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου είτε δρώντας ως προωθητές ή ενεργοποιητές ή μέσω παραγόντων που επηρεάζουν διάφορους μηχανισμούς άμυνας με την πρόκληση σχηματισμού καρκινογόνων μεταβολιτών. Π.χ φυτοφάρμακα (endosulfan, DDT, ατραζίνη) αλλάζουν την αναλογία κακών/καλών μεταβολίτών της οιστραδιόλης, όπως την 16α υδροξυεστρόνη (ογκογόνος) προς την 2 υδροξυεστρόνη (μη τοξική).Σε αρκετές μελέτες διαπιστώθηκε σχέση μεταξύ έκθεσης σε φυτοφάρμακα και συμπαγών όγκων, όπως όγκοι εγκεφάλου, νεφρών, παγκρέατος, νευροβλάστωμα, σάρκωμα. Αυξημένη συχνότητα καρκίνου των νεφρών συνδέθηκε με γονική έκθεση κατά τη γεωργική απασχόληση. Σημειώθηκε επίσης αυξημένη συχνότητα όγκων του εγκεφάλου (έκθεση σε φυτοφάρμακα στο σπίτι, σε αγροτική απασχόληση, σε επαγγελματική έκθεση).
Αρκετές μελέτες εμπλέκουν φυτοφάρμακα ως αιτία αιματολογικών καρκίνων σε παιδιά (παιδικό λέμφωμα non-Hodgkin, λευχαιμία). Από 27 μελέτες οι 23 παρουσίασαν συσχετίσεις μεταξύ έκθεσης σε φυτοφάρμακα και λεμφώματος non-Hodgkin, πολλές από τις οποίες ήταν στατιστικά σημαντικές. Μια μελέτη έδειξε μητρική έκθεση σε φυτοφάρμακα και αυξημένη συχνότητα παιδικής λευχαιμίας.
Χρήση ζιζανιοκτόνων (κυρίως 2,4 D) κατά την εγκυμοσύνη και μετά τη γέννηση συσχετίστηκα με αυξημένη συχνότητα λευχαιμίας.
Φυτοφάρμακα και τροφές
Το Κέντρο Ελέγχου Νοσημάτων των ΗΠΑ αναφέρει ότι μια από τις κύριες πηγές έκθεσης των παιδιών σε φυτοφάρμακα είναι η τροφή. Προς το παρόν περισσότερες από 400 χημικές ουσίες χρησιμοποιούνται τακτικά στη συμβατική γεωργία ως βιοκτόνα για την αντιμετώπιση εντόμων και ζιζανίων. Σύμφωνα με το FDA (Οργανισμός Τροφίμων και Φαρμάκων των ΗΠΑ) τα μισά προϊόντα που ελέγχονται στα καταστήματα τροφίμων περιλαμβάνων μετρήσιμα επίπεδα φυτοφαρμάκων. Εργαστηριακές δοκιμές σε 8 παιδικές τροφές απεκάλυψαν την παρουσία υπολειμμάτων 18 φυτοφαρμάκων μεταξύ των οποίων τρία καρκινογόνα. Σύμφωνα με το Υπουργείο Υγείας των ΗΠΑ οργανοφωσφορικά εντομοκτόνα βρίσκονται στο αίμα του 95% των Αμερικανών. Τα επίπεδα στο αίμα των παιδιών ήταν διπλάσια από ότι στο αίμα των ενηλίκων (τα οργανοφωσφορικά αποτελούν το 50% των εντομοκτόνων που χρησιμοποιούνται στις ΗΠΑ). Οι τροφές που εκτίθενται παιδιά σε μη ασφαλή όρια υπολειμμάτων εντομοκτόνων είναι τα μήλα, ροδάκινα, αχλάδια, σταφύλια. Λιγότερο επιβαρυμένα είναι: μπανάνα, μπρόκολο, κουνουπίδι, ακτινίδιο. Τα μήλα, σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία του Υπουργείου Γεωργίας των ΗΠΑ, μπορεί να ψεκαστούν μέχρι και 15 φορές με 36 διαφορετικά φυτοφάρμακα. Αντίστοιχα στοιχεία δεν υπάρχουν για την Ελλάδα. Είναι όμως γνωστό, ότι ο αριθμός των ψεκασμών σε ορισμένες περιοχές προσεγγίζει αυτόν των ΗΠΑ.Για τα διάφορα φυτοφάρμακα και καλλιέργειες έχουν θεσπισθεί μέγιστα επιτρεπόμενα όρια υπολειμμάτων (MRLs). Στην ΕΕ έχει εκδοθεί ο κανονισμός 396/2005 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και της Επιτροπής για τα μέγιστα επιτρεπόμενα όρια υπολειμμάτων φυτοφαρμάκων πάνω ή εντός των τροφίμων και σε ζωοτροφές φυτικής και ζωικής προέλευσης.
Για τη διαπίστωση των επιπέδων των υπολειμμάτων των φυτοφαρμάκων σε διάφορα προϊόντα έχουν γίνει εκτεταμένες δειγματοληψίες σε χώρες της ΕΕ στο πλαίσιο εκτέλεσης κοινοτικών προγραμμάτων. Τα αποτελέσματα έχουν δείξει ότι η κατάσταση στην Ελλάδα είναι ικανοποιητική και τα επίπεδα βρίσκονται πολύ κάτω από το μέσο όρο της Ευρώπης. Εν τούτοις, υπάρχει ένας μικρός αριθμός δειγμάτων, στα οποία τα υπολείμματα υπερβαίνουν τα μέγιστα επιτρεπόμενα όρια (1,2% στην Ελλάδα σε σχέση με 5.0% για όλη την Ευρώπη). Για το 2005 τα στοιχεία φαίνονται στο Σχήμα 1. Τα αντίστοιχα αποτελέσματα για τη χώρα μας το 2001 ήταν 3,9%.
Σε αντίστοιχες μελέτες μετρήθηκαν και τα δείγματα με περισσότερα από δυο φυτοφάρμακα. Και εδώ ο αριθμός τους είναι μικρότερος στην Ελλάδα από ότι στην Ευρώπη, όπως φαίνεται στο Σχήμα 2.
Προοπτικές για ποιοτικά και ασφαλή τρόφιμα
Τα σημερινά συστήματα γεωργικής παραγωγής στηρίζονται κυρίως στη συμβατική γεωργία, όπου γίνεται αλόγιστη και μη ελεγχόμενη σε μεγάλο βαθμό χρήση φυτοφαρμάκων. Η εφαρμογή του κανονισμού 396/2005 της ΕΕ αποτελεί ένα σημαντικό βήμα για τα μέγιστα επιτρεπόμενα όρια υπολειμμάτων παρόλο που δεν υπάρχουν αποτελεσματικοί μηχανισμοί ελέγχου των προϊόντων στην αγορά. Κατά τα τελευταία έτη προωθούνται συστήματα πιστοποιημένης παραγωγής στην Ελλάδα όπως και στις χώρες της ΕΕ. Μεταξύ αυτών είναι το Ελληνικό AGRO 2, που πιστοποιεί το σύστημα ολοκληρωμένης παραγωγής (φιλοπεριβαλλοντικό) και άλλα Ευρωπαϊκά, όπως το EUROGAP, που πιστοποιεί το προϊόν.Τα συστήματα αυτά ακολουθούν συγκεκριμένα ελεγχόμενα πρωτόκολλα όλων των φάσεων της γεωργικής παραγωγής και ελέγχονται τα χρησιμοποιούμενα φυτοφάρμακα (είδος, χρόνος επέμβασης, δόσεις, τεκμηρίωση ανάγκης για τη χρήση τους) σε αντίθεση με τη συμβατική, όπου δεν τηρούνται τέτοια στοιχεία. Πέραν αυτών, τα τελευταία χρόνια αυξάνεται και η καλλιεργούμενη έκταση με το σύστημα της βιολογικής γεωργίας.
Στην Ελλάδα κατά το 2006 καλλιεργήθηκαν 302.256 εκτάρια με βιολογική γεωργία (7.59% της συνολικής) από 23900 βιοκαλλιεργητές (σε σχέση με 31.118 εκτάρια το 2001 και περίπου 1% της συνολικής έκτασης). Στην Ιταλία τα αντίστοιχα δεδομένα για το 2006 ήταν 1.148.162 εκτάρια, 9.04% και 45115 καλλιεργητές. Η βιολογική γεωργία είναι ένα σύστημα καλλιέργειας που δεν χρησιμοποιεί συνθετικά λιπάσματα, συνθετικά φυτοφάρμακα και ρυθμιστές ανάπτυξης. Απεναντίας το σύστημα στηρίζεται στην αμειψισπορά, την κοπριά, τη βιολογική καταπολέμηση και φυσικά ή βιολογικά φυτοπροστατευτικά προϊόντα. Το σύστημα αυτό ακολουθεί τον κανονισμό 2092/91 της ΕΕ, που περιλαμβάνει τις διαδικασίες παραγωγής με έλεγχο και πιστοποίηση. Στα προϊόντα βιολογικής γεωργίας δεν βρίσκονται υπολείμματα φυτοφαρμάκων εκτός περιπτώσεων μεταφοράς τους από γειτονικά κτήματα, το έδαφος ή το νερό. Τα προϊόντα της βιολογικής γεωργίας είναι ασφαλέστερα των άλλων συστημάτων παραγωγής.
Σε μελέτη που έγινε στις ΗΠΑ βρέθηκε ότι παιδιά που τρέφονταν με προϊόντα συμβατικής γεωργίας είχαν στα ούρα τους ανιχνεύσιμα υπολείμματα οργανοφωσφορικών εντομοκτόνων. Με τη διακοπή της διατροφής τους με συμβατικά και συνέχιση με προϊόντα βιολογικής γεωργίας για πέντε ημέρες δεν βρέθηκαν υπολείμματα, ενώ αυτά επανεμφανίσθηκαν όταν τα παιδιά άρχισαν τη διατροφή εκ νέου με προϊόντα συμβατικής γεωργίας. Σε άλλη μελέτη παιδιά ηλικίας 2-4 ετών, που τρεφόντουσαν με προϊόντα συμβατικής γεωργίας είχαν εξαπλάσια επίπεδα εντομοκτόνων στο αίμα τους σε σχέση με παιδιά που τρεφόντουσαν με προϊόντα βιολογικής γεωργίας.
Συμπεράσματα
- Τα βρέφη και τα παιδιά είναι πιο ευπαθή στα φυτοφάρμακα επειδή βρίσκονται σε ένα στάδιο ανάπτυξης με κρίσιμες περιόδους, μη καλά αναπτυγμένους μηχανισμούς άμυνας και υπόκεινται σε αυξημένη έκθεση.
- Έκθεση σε χαμηλά επίπεδα φυτοφαρμάκων κάτω από τα MRL μπορεί να προκαλέσει βλάβη σε βρέφη και παιδιά. Τα νέα επιστημονικά δεδομένα επιβάλλουν περιοδικά αναθεώρηση των επιπέδων.
- Απαιτούνται περαιτέρω μελέτης για την επίδραση μεταβολιτών των φυτοφαρμάκων στα πρώτα στάδια ανάπτυξης των παιδιών, στη συνδυασμένη δράση τους και στα αθροιστικά αποτελέσματά τους.
- Τα αγροτικά προϊόντα με τον σύγχρονο τρόπο παραγωγής τους είναι επιβαρυμένα με υπολείμματα φυτοφαρμάκων και υπάρχουν δεδομένα και ενδείξεις ότι είναι επιζήμια στην υγεία του ανθρώπου. Οι επιπτώσεις στην υγεία των παιδιών είναι μεγαλύτερη από αυτή των ενηλίκων. Η εφαρμογή σύγχρονης κοινοτικής νομοθεσίας για τα υπολείμματα, η προώθηση αποτελεσματικών μηχανισμών ελέγχου των προϊόντων για την ύπαρξη υπολειμμάτων και η προώθηση πιστοποιημένων συστημάτων ολοκληρωμένης παραγωγής και βιολογικής γεωργίας θα συμβάλουν στην παραγωγή ποιοτικών και περισσότερο ασφαλών γεωργικών προϊόντων.
Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αθηνών, τ. Επιμελήτρια Α' Παιδιατρικής Κλινικής Πανεπιστημίου Αθηνών, Διευθύντρια Παιδιατρικού Τμήματος Ευρωκλινικής Παίδων
