Η υγιεινή διατροφή και η ασφάλεια των τροφίμων είναι δύο θέματα που τελευταία απασχολούν εντόνως τα μέσα μαζικής ενημέρωσης κάποιες φορές σε ιδιαίτερα «ζωηρούς»τόνους. Τα δεκάδες δημοσιεύματα ενημερώνουν τους καταναλωτές αλλά ταυτόχρονα τους οδηγούν στα πρόθυρα νευρικής κρίσης. Τόσο σοβαρής μάλιστα ώστε να αντιμετωπίζουν τον μανάβη της γειτονιάς τους ως τον άλλο δόκτορα Τζέκιλ και να βλέπουν τα λαχανικά και φρούτα σαν θεατρική μεταφορά του Φράνκενσταϊν στα ράφια του μανάβικου.
Οι επιστήμονες δυστυχώς δεν είναι απολύτως σαφείς. Θα μπορούσαν να είναι αν το κράτος έκανε τη δουλειά του και οι παραγωγοί τη δική τους. Δηλαδή αν γίνονταν αναλύσεις για υπολείμματα φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων σε όλες τις παρτίδες που κυκλοφορούν στην αγορά και αν οι παραγωγοί περνούσαν ανά τακτά χρονικά διαστήματα από ειδικά σεμινάρια (όπως συμβαίνει στην Ιταλία) με σκοπό την ενημέρωσή τους για τα νέα προϊόντα φυτοπροστασίας. Το συμπέρασμα πάντως στο οποίο καταλήγουν οι ειδικοί είναι: «Τρώτε φρούτα και λαχανικά εποχής. Προτιμήστε τις ντόπιες ποικιλίες και όχι τα ξένα υβρίδια».
Για παράδειγμα, αυτή την εποχή οι ντομάτες, οι μελιτζάνες, τα κολοκυθάκια, οι πιπεριές είναι θερμοκηπίου, αφού πρόκειται για κηπευτικά που φυσιολογικά ευδοκιμούν το καλοκαίρι. «Τα λαχανικά εκτός εποχής που καλλιεργούνται στα θερμοκήπια εκτίθενται σε μεγάλες δόσεις φυτοφαρμάκων και δεν έχουν τα θρεπτικά συστατικά που αναπτύσσονται σε κανονικές συνθήκες, π.χ. στον ήλιο» λέει ο καθηγητής Προληπτικής Ιατρικής και Διατροφής του Τομέα Κοινωνικής Ιατρικής του Πανεπιστημίου Κρήτης κ. Αντώνης Καφάτος. Οι ντομάτες Ολλανδίας δεν περιέχουν λυκοπένιο (μια αντιοξειδωτική ουσία που προστατεύει από τον καρκίνο του προστάτη), σε αντίθεση με τις ντομάτες της θερινής περιόδου, οι οποίες αναπτύσσονται σε ανοιχτές καλλιέργειες και περιέχουν μεγάλες ποσότητες λυκοπενίου.
Ετσι τώρα είναι η κατάλληλη εποχή για κατανάλωση γκρέιπφρουτ, πορτοκαλιών, μανταρινιών ενώ Απρίλιο με Μάιο θα κυκλοφορήσουν οι φράουλες, οι οποίες, όπως και τα καρπούζια, έχουν κατηγορηθεί στο παρελθόν για υπολείμματα ορμονών. «Οι ορμόνες δεν αποτελούν μείζον θέμα για την υγεία μας. Μεταβολίζονται από τον οργανισμό του φυτού και δεν επηρεάζουν την ανθρώπινη υγεία. Εν τούτοις αλλοιώνουν σημαντικά τη γεύση του. Γι' αυτό ακούτε πολλούς ηλικιωμένους να λένε ότι οι ντομάτες, τα καρπούζια, τα αχλάδια, η σουλτανίνα δεν έχουν τη γεύση που είχαν παλιά» λέει ο γεωπόνος και πρόεδρος του Συνδέσμου για τη Φιλική προς το Περιβάλλον Γεωργία, κ. Κίμων Καράτζος.
Οι ορμόνες χρησιμοποιούνται στα φυτά με σκοπό την αύξηση του όγκου τους, κατακρατώντας νερό. Θα μπορούσαμε δηλαδή να πούμε ότι η γεύση και το άρωμα του φρούτου ή του λαχανικού «αραιώνεται» σε περισσότερο νερό. Τα τεράστια και όμορφα σχηματισμένα αχλάδια που βλέπουμε στους πάγκους της λαϊκής αγοράς προφανώς περιέχουν την ορμόνη γιββερελίνη. Σε εργαστηριακές αναλύσεις έχει βρεθεί ότι οι ντομάτες που αναπτύχθηκαν με ορμόνες περιέχουν 30% περισσότερο νερό από τις υπόλοιπες. «Πάντως οι φυτοορμόνες δεν έχουν σχέση με τις ανθρώπινες ορμόνες και δεν επηρεάζουν την υγεία μας ακόμη και αν φθάσουν στον ανθρώπινο οργανισμό»συμπληρώνει ο κ. Καφάτος.
Τα «μυστικά» που πρέπει να γνωρίζει ο καταναλωτής για να προφυλάξει την υγεία του είναι τόσο μικρά που ουσιαστικά δεν τον προστατεύουν. Ο καταναλωτής, όπως άλλωστε και ο ειδικός επιστήμονας, είναι αδύνατον να καταλάβει διά γυμνού οφθαλμού αν το φρούτο ή το λαχανικό που αγοράζει περιέχει ή όχι υπολείμματα φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων. Το «σύνδρομο» του σκουληκιασμένου μήλου, που έχει «χτυπήσει» τον μισό ελληνικό πληθυσμό, μπορεί να έχει κάποια βάση, δεν κατοχυρώνει όμως τον αγοραστή. Ενας παραγωγός μήλων ψεκάζει τα δέντρα του με εντομοκτόνα κατά μέσον όρο οκτώ φορές. «Αν ένας ψεκασμός δεν πετύχει, μπορεί να χτυπήσει το σκουλήκι» επισημαίνει ο κ. Καράτζος.
Οσο για το άλλο κλισέ, ότι «τα μικρά σε μέγεθος φρούτα ή λαχανικά δεν περιέχουν ορμόνες», δεν ισχύει πάντα, αφού συχνά οι παραγωγοί κόβουν τους καρπούς όταν είναι ανώριμοι και μικροί. Οπως και να 'χει όμως, τα μικρά σε μέγεθος οπωροκηπευτικά αποτελούν κάποια εξασφάλιση.
Αυτό δεν αφορά τις μπανάνες, αφού έρχονται άγουρες από το εξωτερικό. Πρόκειται για ιδιαίτερα ευαίσθητο είδος και για να μην αλλοιωθούν ταξιδεύουν με... πράσινο χρώμα. Ο λεγόμενος αποπρασινισμός γίνεται με αιθυλένιο σε ειδικούς θαλάμους απλώς και μόνο για λόγους αισθητικούς. Οι κίτρινες μπανάνες του μανάβη και οι πράσινες που φυλάσσονται μήνες σε αποθήκες για να διοχετευθούν κάποια στιγμή στην αγορά δεν διαφέρουν ως προς τη γεύση, αφού ο αποπρασινισμός επηρεάζει μόνο τη φλούδα ενώ το εσωτερικό παραμένει εξίσου άγουρο. Γι' αυτόν τον λόγο οι μπανάνες που βρίσκει ο επισκέπτης στις χώρες της Ανατολής είναι νοστιμότερες, αφού ωριμάζουν στο δέντρο.
Ενας άλλος ψευδής «κανόνας» που διαδίδεται από στόμα σε στόμα είναι ότι τα λαχανικά που βρίσκονται κάτω από τη γη (πατάτες, καρότα, παντζάρια κ.ά.) γίνονται ακίνδυνα αν αφαιρέσουμε ένα παχύ εξωτερικό στρώμα. «Αυτό ίσχυε πριν από πολλά χρόνια. Τα σύγχρονα φυτοφάρμακα είναι διασυστηματικά, δηλαδή κυκλοφορούν μέσα στον οργανισμό του φυτού και αποτελούν άμεσο κίνδυνο για τον άνθρωπο. Το να αφαιρέσεις λοιπόν τον εξωτερικό φλοιό δεν σε προστατεύει, αφού το φυτοφάρμακο περιέχεται και στον υπόλοιπο κόνδυλο. Η αλήθεια πάντως είναι ότι όσα βρίσκονται κάτω από τη γη απορροφούν περισσότερα δηλητήρια» λέει ο γεωπόνος της ΔΗΩ (οργανισμός πιστοποίησης βιολογικών προϊόντων) κ. Ηλίας Κάνταρος.
Σε κάθε περίπτωση, ένα είδος προστασίας αποτελεί το ζεμάτισμα των λαχανικών. Το απλό πλύσιμο επαρκούσε σε άλλες εποχές, όταν οι αγρότες χρησιμοποιούσαν χαλκό και θειάφι. «Σε όσα τρώγονται κυρίως βραστά (μπρόκολο, κουνουπίδι κ.ά.) καλό είναι κάνουμε ένα πρώτο βράσιμο, να πετάμε το νερό και να τα ξαναβράζουμε. Τα λαχανικά που καταναλώνουμε σε ωμές σαλάτες θα ήταν προτιμότερο να τα βουτάμε για δευτερόλεπτα σε καυτό νερό όπου έχουμε προσθέσει λίγο ξίδι. Το ξίδι διασπά όλα τα φάρμακα» λέει ο κ. Καράτζος και προσθέτει: «Οσον αφορά τα φρούτα, για να μη χάνουμε τις πολύτιμες βιταμίνες που περιέχονται στη φλούδα, μπορούμε προτού τα καταναλώσουμε να τα πλύνουμε με λίγο απορρυπαντικό. Ούτως ή άλλως τα φυτοφάρμακα, αν υπάρχουν, θα περιέχονται και στο εσωτερικό του φρούτου, οπότε δεν υπάρχει λόγος να αφαιρέσουμε τη φλούδα. Το παράδοξο είναι ότι αν υπήρχε σωστή ενημέρωση οι αγρότες θα μπορούσαν να χρησιμοποιούν το 1/5 των φυτοφαρμάκων αξιοποιώντας το σύστημα ολοκληρωμένης καταπολέμησης το οποίο εφαρμόζεται στην Ευρωπαϊκή Ενωση».
Μια κάποια δικλίδα ασφαλείας αποτελεί η καλλιέργεια και βεβαίως η κατανάλωση ντόπιων ποικιλιών, όπως είναι τα φιρίκια Βόλου, οι μπάμιες Πυλαίας, η τσακώνικη μελιτζάνα κ.ά. Τα ξένα υβρίδια δεν προσαρμόζονται απόλυτα στο κλίμα και στο έδαφος της χώρας μας, με αποτέλεσμα οι αγρότες να χρησιμοποιούν περισσότερα φυτοφάρμακα και λιπάσματα.
Το μεγαλύτερο πρόβλημα πάντως υπάρχει στα φυλλώδη λαχανικά. Σύμφωνα με επίσημο έγγραφο του υπουργείου Γεωργίας, οι συγκεντρώσεις νιτρικών (από χρήση λιπασμάτων) στα δείγματα σπανακιού που εξετάστηκαν κατά την τριετία 1997-1999 ξεπερνούσαν στις περισσότερες περιπτώσεις τα όρια που έχουν θεσπισθεί από την Ευρωπαϊκή Ενωση. Επίσης στο Εργαστήριο Γεωργικών Υπολειμμάτων του Γενικού Χημείου του Κράτους ανιχνεύτηκαν σε βρώσιμες ελιές υπολείμματα paraquat πάνω από τα επιτρεπόμενα όρια.
Τα βιολογικά τρόφιμα
Τα βιολογικά τρόφιμα
«Δυστυχώς βασιζόμαστε στην κοινωνική ευθύνη των καλλιεργητών» λέει ο κ. Καφάτος και τα λόγια του βρίσκουν σύμφωνο και τον κ. Κάνταρο: «Ανεξαρτήτως αν επιτρέπεται ή όχι σε συγκεκριμένες καλλιέργειες η χρήση φυτοφαρμάκων,γίνεται χρήση, και μάλιστα σε μεγάλες δόσεις, ανεξάρτητα από τις οδηγίες της παρασκευάστριας εταιρείας. Ελεγχος στο χωράφι, στις συμβατικές καλλιέργειες,ουσιαστικά δεν υφίσταται». Ωστόσο, εκτός από τους παραγωγούς, χρήση εντομοκτόνων γίνεται και από τους εμπόρους, σε είδη που πρέπει να συντηρηθούν, όπως είναι το κριθάρι, το σιτάρι, οι φακές, τα φασόλια κ.ά. «Εχετε αναρωτηθεί γιατί τα όσπρια που αγοράσατε από τον αγρότη του χωριού και τα φυλάτε στο σπίτι αναπτύσσουν σκουλήκια ενώ του μπακάλη σας όχι;» διερωτάται ο ίδιος.
Συχνά στα φρούτα που διατηρούνται σε ψυγεία (κυρίως εσπεριδοειδή) γίνεται χρήση μυκητοκτόνων. Επίσης η γυαλάδα που έχουν κάποια πορτοκάλια οφείλεται στη χρήση κεριού παραφίνης, το οποίο χρησιμοποιείται για να τα προστατεύει από τις αλλοιώσεις. «Τη λύση μπορεί να δώσει η βιολογική γεωργία» λέει ο κ. Κάνταρος. Οι ποσότητες όμως, κυρίως των νωπών προϊόντων, δεν επαρκούν, οπότε οι καταναλωτές αναγκάζονται να στραφούν στα προϊόντα της συμβατικής γεωργίας. Η βιολογική γεωργία στην Ελλάδα βρίσκεται στις κατώτερες θέσεις της λίστας των 15 κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ενωσης, με ποσοστό 0,44% όταν η Ιταλία έχει 27%, η Γερμανία 16% κτλ. Το μόνο θετικό είναι ότι οι εκτάσεις που καλλιεργούνται με βιολογικό τρόπο αυξάνονται με μέσο ρυθμό 26% τον χρόνο. Αντικίνητρο όμως αποτελούν οι ακριβότερες τιμές των βιολογικών τροφίμων.
